Ήξερες ότι…

Σε μερικές περιοχές της Ελλάδας, το ρόδι που σπάζεται την Πρωτοχρονιά, έχει φυλαχτεί στα εικονίσματα του σπιτιού από την ημέρα του Σταυρού, στις 14 Σεπτεμβρίου.
Το ρόδι:

Εδώ και χιλιάδες χρόνια το ρόδι θεωρείται, από διάφορους λαούς και πολιτισμούς, σύμβολο γονιμότητας, αφθονίας και καλοτυχίας. Οι αρχαίοι Έλληνες πριν κατοικίσουν σε ένα νέο σπίτι έσπαγαν στο κατώφλι του ένα ρόδι, πράγμα που κάνουμε ακόμα και στις μέρες μας.
Το σπάσιμο του ροδιού όμως λαμβάνει χώρα κατά βάση, κάθε Πρωτοχρονιά. Σε κάποιες περιοχές της Ελλάδας σπάνε το ρόδι αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου. Βγαίνουν όλοι έξω από το σπίτι πριν αλλάξει ο χρόνος, κλείνοντας όλα τα φώτα. Μόλις μπει το νέο έτος και αφού ανταλλάξουν ευχές, ο νοικοκύρης ή κάποιο άλλο μέλος της οικογένειας που θεωρείται τυχερό, σπάει ένα ρόδι στο κατώφλι του σπιτιού και μετά μπαίνουν όλοι μέσα στο σπίτι, βάζοντας πρώτο το δεξιό τους πόδι.
Σε κάποιες άλλες περιοχές το σπάσιμο του ροδιού γίνεται είτε τα ξημερώματα της Πρωτοχρονιάς είτε αμέσως μετά την Θεία Λειτουργία την ίδια ημέρα. Στις περιοχές που σπάνε το ρόδι μετά την Θεία Λειτουργία, το έχουν πάρει μαζί τους στην εκκλησία για να ευλογηθεί.
Από το έθιμο του σπασίματος του ροδιού πηγάζει η λαϊκή έκφραση: «Έσπασε το ρόδι» που σημαίνει ότι έκανε καλό ξεκίνημα. Στον αντίποδα αυτής της έκφρασης βρίσκεται η «Θα σε φωνάξω να μου σπάσεις το ρόδι την Πρωτοχρονιά» την οποία λέμε κοροϊδευτικά σε κάποιον που θεωρούμε καντέμη.
Πριν μιλήσουμε για την «κρεμμύδα», αξίζει να αναφέρουμε ότι σε πολλές περιοχές της πατρίδας μας, το ρόδι που σπάζεται την Πρωτοχρονιά, έχει φυλαχτεί στα εικονίσματα του σπιτιού από την ημέρα του Σταυρού στις 14 Σεπτεμβρίου.

Η κρεμμύδα Η γνωστή μας Πρωτοχρονιάτικη κρεμμύδα είναι το φυτό, του οποίου η επίσημη ονομασία είναι, Scilla Maritima. Οι αρχαίοι Έλληνες την θεωρούσαν σύμβολο αναγέννησης και υγείας. Στις μέρες μας σε πολλές περιοχές της Ελλάδας τοποθετείται μια κρεμμύδα έξω από το σπίτι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς. Ανήμερα της Πρωτοχρονιάς ο πατέρας ή η μητέρα της οικογένειας την παίρνει στα χέρια του/της και χτυπώντας ελαφρά με την κρεμμύδια τα κεφάλια, ξυπνά τα μέλη της οικογένειας για να πάνε στην Θεία Λειτουργία του Αγίου Βασιλείου. Στην συνέχεια η κρεμμύδα, κρεμιέται σε κάποιο σημείο του σπιτιού για να φέρει υγεία και τύχη στην οικογένεια.

Το έθιμο της Βασιλόπιτας έχει τις ρίζες του στον 4ο αιώνα μ.Χ. όταν ο Άγιος Βασίλειος μοίρασε μικρές βασιλόπιτες στους Χριστιανούς της Καισάρειας.

Βασιλόπιτα

Το κατεξοχήν Πρωτοχρονιάτικο έθιμο είναι η Βασιλόπιτα. Είναι ένα έθιμο που το συναντάμε σε ολόκληρο τον Ελλαδικό χώρο με αρκετές βέβαια παραλλαγές. Οι παραλλαγές αυτές έχουν να κάνουν κυρίως με την σύσταση της Βασιλόπιτας . Έτσι σε κάποια μέρη η Βασιλόπιτα είναι κέικ ή τσουρέκι, σε άλλα αλμυρή ή γλυκιά πίτα με φύλλα ενώ σε κάποια άλλα είναι ψωμί σαν το Χριστόψωμο. Διαφορές στις Βασιλόπιτες συναντάμε και στην διακόσμηση που φέρουν. Κοινό στοιχείο πάντως της διακόσμησης είναι ένας σταυρός και η αναγραφή του έτους. Σε όλες πάντως τις περιπτώσεις η Βασιλόπιτα είναι στρογγυλή και μέσα τις κρύβει ένα φλουρί. Στην πλειοψηφία τους οι Έλληνες κόβουν την Βασιλόπιτα αμέσως μετά την αλλαγή του χρόνου. Σε μερικές όμως, περιοχές της Ελλάδας η Βασιλόπιτα κόβεται στο μεσημεριανό τραπέζι, ανήμερα του Αγίου Βασιλείου την 1η Ιανουαρίου. Όποτε πάντως και να κοπεί η Βασιλόπιτα ακολουθείται το ίδιο εθιμοτυπικό: Ο νοικοκύρης την σταυρώνει τρεις φορές με ένα μαχαίρι και μετά αρχίζει να κόβει τα κομμάτια. Το πρώτο είναι του Χριστού, το δεύτερο της Παναγίας, το τρίτο του Αγίου Βασιλείου, το τέταρτο του σπιτιού και ακολουθούν τα κομμάτια των μελών της οικογένειας με σειρά ηλικίας. Κατόπιν ακολουθεί ένα τελευταίο κομμάτι, αυτό του φτωχού. Σε κάποιες περιοχές, κυρίως αγροτικές, κόβονται και δύο κομμάτια επιπλέον. Ένα για τα ζώα και ένα για τα σπαρτά. Όποιος βρει στο κομμάτι του το κρυμμένο φλουρί θεωρείται ο τυχερός της χρονιάς και συνήθως μαζί με το φλουρί ο νοικοκύρης του δίνει ένα δώρο ή ένα χρηματικό ποσό. Αν το φλουρί πέσει στα κομμάτια του Χριστού, της Παναγίας ή του Αγίου Βασιλείου, το ποσό αυτό δίνεται στην εκκλησία, ενώ αν πέσει στο κομμάτι του φτωχού το ποσό δίνεται σε κάποιον ζητιάνο. Η γιαγιά μου, στα μεσόγεια Αττικής, έφτιαχνε βασιλόπιτα που έμοιαζε με Χριστόψωμο και την κόβαμε στο μεσημεριανό τραπέζι ανήμερα του Αγίου Βασιλείου. Πριν κοπεί η πίτα, ο παππούς μου την γύρναγε πάνω στο τραπέζι σαν σβούρα και περιμέναμε όλοι να δούμε με ποια πλευρά θα πέσει. Αν έπεφτε με την καλή πλευρά προς τα πάνω έλεγε ότι θα έχουμε καλή χρονιά. Αν έπεφτε με την άλλη έλεγε ότι η χρονιά θα ήταν δύσκολη. Θυμάμαι μια χρονιά έτυχε να σταθεί η βασιλόπιτα όρθια. Με μια μικρή «βοήθεια» έπεσε τελικά με την καλή πλευρά προς τα πάνω. Συν Αθηνά και χείρα κίνει, δεν έλεγαν οι αρχαίοι ημών πρόγονοι;  Ας δούμε όμως ποια είναι η καταγωγή του εθίμου της Βασιλόπιτας. Θα ταξιδέψουμε στο χρόνο και θα βρεθούμε στον 4ο αιώνα μ.Χ. στην Καισάρεια της Μικράς Ασίας. Πρεσβύτερος των χριστιανών της περιοχής εκείνο τον καιρό, ήταν ένας από τους σημαντικότερους Αγίους της εκκλησίας μας ο Μέγας Βασίλειος. Την ίδια εποχή αυτοκράτορας του Βυζαντίου ήταν ο Ιουλιανός, που έμεινε στην ιστορία γνωστός με το όνομα Ιουλιανός ο Παραβάτης. Σε μια από τις εκστρατείες του κατά των Περσών, ο Ιουλιανός πέρασε από την Καισάρεια. Εκεί έγινε δεκτός από τον Μέγα Βασίλειο ο οποίος του πρόσφερε τρία κριθαρένια ψωμιά. Να σημειώσουμε ότι οι κάτοικοι της Καισάρειας ήταν στην πλειοψηφία τους φτωχοί άνθρωποι και ότι ο ίδιος ο Ιουλιανός είχε ζητήσει να του προσφέρουν ότι έχουν, περιμένοντας όμως χρυσάφι και πολύτιμα δώρα. Θυμωμένος από τα τρία κριθαρένια ψωμιά έστειλε, μετά την αναχώρηση του, ως ανταπόδοση τρεις μπάλες σανό. Ο Μέγας Βασίλειος τότε του απάντησε τα εξής: «Όπως μας ζήτησες εμείς σου προσφέραμε αυτό που έχουμε και τρώμε. Το ίδιο πιστεύουμε έκανες και εσύ. Σε ευχαριστούμε».   Η απάντηση του  Αγίου Βασιλείου θύμωσε περισσότερο τον Ιουλιανό, ο οποίος ορκίστηκε ότι γυρνώντας από την εκστρατεία θα καταστρέψει την Καισάρεια. Πέρασε ο καιρός και τα νέα ότι ο Ιουλιανός επιστρέφει έφτασαν στον Μέγα Βασίλειο. Εκείνος προσπαθώντας να σώσει το ποίμνιο του, κάλεσε όλους τους πιστούς να προσφέρουν ότι πολύτιμο είχαν ώστε να δοθεί στο Ιουλιανό και να κατευναστεί έτσι ο θυμός του. Ο λαός έκανε όπως του είπε ο ποιμενάρχης του και συγκεντρώθηκαν τα πολύτιμα αντικείμενα. Κατόπιν ο Μέγας Βασίλειος και ο λαός έκαναν αγρυπνία και προσεύχονταν για την σωτηρία τους. Στην διάρκεια της αγρυπνίας αυτής, ο Μέγας Βασίλειος είδε ένα όραμα. Στο όραμα αυτό η Παναγία έστειλε τον Άγιο Μερκούριο και στρατιά Αγγέλων κατά του Ιουλιανού. Το όραμα όμως απλά φανέρωσε στον Άγιο τα πραγματικά γεγονότα που έλαβαν χώρα λίγο έξω από την Καισάρεια. Έτσι ο κίνδυνος εξέλειψε και τα πολύτιμα αντικείμενα έπρεπε να επιστραφούν στους κατόχους τους. Για να μην μπουν στον πειρασμό να πάρουν κάτι που δεν τους ανήκε, ο Μέγας Βασίλειος έδωσε εντολή να ζυμωθούν μικρές πίτες και μέσα σε αυτές να τοποθετηθούν τα πολύτιμα αντικείμενα που έπρεπε να μοιραστούν. Οι πίτες αυτές μοιράστηκαν στους πιστούς και ως εκ θαύματος, ο καθένας βρήκε στην πίτα που πήρε ότι είχε προσφέρει για την σωτηρία από τον Ιουλιανό. Αυτό το γεγονός, καθώς και τον Μέγα Βασίλειο τιμούμε κι εμείς κάθε χρόνο με το έθιμο της Βασιλόπιτας.

Οι καλικάτζαροι έχουν πολλά ονόματα μεταξύ των οποίων και: καλιοντζήδες, καλλισπούρδοι, καρκαλάτζαροι, καρκαντζόλοι, καψιούρηδες, κολοβελόνηδες, λυκοκάντζαροι, μνημοράτοι, παγανοί, παρωρίτες, πλανητάροι, σιφιώτες, τσιλικρωτά, κ.α.

Για να μην μπουν οι καλικάτζαροι από την καμινάδα του τζακιού, τις ημέρες του Δωδεκαημέρου, καίει συνεχώς στο τζάκι φωτιά. Το πρώτο ξύλο αυτής της φωτιάς που ανάβεται την παραμονή των Χριστουγέννων ονομάζεται Χριστόξυλο.

Ένα από τα φαγητά που τρώμε το βράδυ της παραμονής της Πρωτοχρονιάς είναι το πιλάφι (ρύζι) σκέτο ή μαζί με διάφορα λαχανικά που συμβολίζει την αφθονία των αγαθών που ευχόμαστε να μας φέρει ο καινούργιος χρόνος.

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς σε πολλά μέρη της Ελλάδας “τρώνε” και οι βρύσες. Το έθιμο καλείται «Το τάισμα της βρύσης» και θέλει να αφήνουμε τρόφιμα στις βρύσες από τις οποίες παίρνουμε το αμίλητο νερό.

Σε πολλά χωριά, κυρίως της ηπειρωτικής Ελλάδας, συναντάμε το έθιμο που καλείται: «Το τάισμα της βρύσης». Στις περισσότερες περιπτώσεις το έθιμο λαμβάνει χώρα την παραμονή της Πρωτοχρονιάς, ενώ σε κάποιες περιοχές θα το συναντήσουμε τα ξημερώματα της ημέρας των Χριστουγέννων.  Σύμφωνα με το έθιμο αδειάζονται όλα τα δοχεία που περιέχουν νερό στο σπίτι και μια από τις γυναίκες του σπιτιού (συνήθως νεαρή) πηγαίνει να φέρει, με μια στάμνα, νερό από την πιο κοντινή στο σπίτι βρύση. Στον δρόμο τόσο πηγαίνοντας όσο και γυρνώντας από την βρύση, πρέπει να παραμείνει αμίλητη. Αυτός είναι και ο λόγος που το νερό αυτό ονομάζεται αμίλητο ή άκραντο. Εκτός από την στάμνα η γυναίκα που θα φέρει το νερό, έχει μαζί της διάφορα φαγώσιμα όπως μέλι, βούτυρο, σιτάρι, τυρί, κ.α. Αυτά τα τρόφιμα θα τα αφήσει στην βρύση (θα την ταΐσει) πριν γεμίσει τη στάμνα της με νερό. Κατά την διάρκεια του γεμίσματος της στάμνας η γυναίκα κάνει διάφορες ευχές για τον νέο χρόνο παραμένοντας πάντα αμίλητη.  Όταν γεμίσει η στάμνα επιστρέφει στο σπίτι και αφού πιούν από το αμίλητο νερό όλα τα μέλη της οικογένειας, ραντίζεται με αυτό το σπίτι για το καλό της χρονιάς. Σε ορισμένες περιοχές πιστεύεται ότι όποια κοπέλα φτάσει στην βρύση πρώτη θα είναι τυχερή για όλη την χρονιά. Οπότε μην κάθεστε. Στάμνα, φαγώσιμα, φερμουάρ στο στόμα και βουρ για την πιο κοντινή βρύση. Κι αν χτυπήσει το κινητό μην ξεχαστείτε και απαντήσετε. Αμίλητες είπαμε! Καλή χρονιά!

Στα Επτάνησα αποχωρίζονταν τον παλιό χρόνο ραίνοντας ο ένας τον άλλο με κολόνια. Το έθιμο που δυστυχώς τείνει να εκλείψει, ονομάζεται: «Οι κολόνιες».

Αν και με την καθιέρωση του Ιουλιανού ημερολογίου, το 45 π.Χ., η Πρωτοχρονιά άρχισε να θεωρείται η 1η Ιανουαρίου, έπρεπε να καθιερώθει το Γρηγοριανό ημερολόγιο, το 1582 μ.Χ. για να γίνει από όλους αποδεκτή η 1η Ιανουαρίου ώς Πρωτοχρονιά.

Στην Ολλανδία αντί για κάλτσες στο τζάκι την Πρωτοχρονιά βάζουν παπούτσια.

Την Πρωτοχρονιά του 1822 ψηφίστηκε το πρώτο Ελληνικό Σύνταγμα από την Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου.

Την παραμονή της Πρωτοχρονιάς του 1987 αφαιρέθηκε ένα δευτερόλεπτο από το έτος που έφευγε ως διόρθωση του Γρηγοριανού ημερολογίου.